Албания (Shqipëria), Албания Республикаси (Republika e Shqipërisë) – Болқон ярим оролининг жануби-ғарбидаги давлат. Адриатика ва Иони денгизлари соҳилида жойлашган. Маъмурий жиҳатдан 12 вилоятга бўлинган. Пойтахти алоҳида маъмурий бирлик қилиб ажратилган. Майдони 28,7 минг км². Аҳолиси 2 876 591 киши. Пойтахти Тирана шаҳри. Eвропанинг жануби-шарқида Адриатик ва Ионик денгизларида жойлашган. Отранто бўғози Албанияни Италиядан ажратиб туради. Шимоли-шарқда у Сербия, қисман тан олинган Косово Республикаси, шимоли-ғарбда - Черногория, шарқда - Шимолий Македония, жануби-шарқда - Греция билан чегарадош.

Албания, қисман тан олинган Косово Республикаси ва Босния ва Герцеговина билан бирга Европада аҳолиси асосан мусулмонлар яшайдиган мамлакатлардан биридир.

Давлат тузуми

Албания – парламент республикаси. Амалдаги конституцияси 1998 йил қабул қилинган. Давлат ҳокимиятининг олий органи – бир палатали Халқ мажлиси (155 депутат), уни барча фуқаролар 4 йил муддатга сайлайди. Давлат бошлиғи – президент. Албания Олий ижроия органи – ҳукумат бошлиғи бошчилигидаги Вазирлар Кенгаши (ҳукумат). Давлат ҳокимиятининг маҳаллий органлари – тегишли халқ кенгашлари.

Табиати

Адриатика денгизининг соҳили асосан пасттекислик, жанубий тоғлардан иборат. Албания ҳудудининг салкам 70 % ни баландликлар 2692 м гача бўлган Шимолий Албан Алплари (Проклетие) ва Жанубий Алплар эгаллайди. Улар ўртасидаги марказий воҳа дарё водийларига бўлинади. Соҳили паст-баланд денгиз бўйи текислигидан иборат. Хромит, нефт, битум, темир, никел ва мис руда конлари бор.

Иқлими – Ўрта денгизга хос субтропик; июлнинг ўртача ҳарорати 24 °C, 25 °C, январники 8 °C, 9 °C. Йилига 1000 мм ёғин ёғади. Сой ва дарёлари тоғли, уларда кема қатнамайди. Энг катта дарёлари – Дрин, Семани, Шкумбини, Скадар, Охрид, Преспа кўлларининг бир қисми Албания ҳудудида жойлашган.

Аҳолиси

Албаниянинг асосий аҳолиси – албанлар (салкам 98 %). Греклар, валахлар ва бошқалар ҳам яшайди. Расмий тили – албан тили. Аҳолининг ўртача зичлиги – 1 км² га 87 киши. Аҳолининг 35 % шаҳарларда истиқомат қилади. Энг йирик шаҳарлари – Тирана, Дуррес, Шкодер, Влёра, Элбасан.

Мустақил Албания

Милоддан аввалги II асрда ҳозирги Албания ҳудудини Рим босиб олган. 395 йилдан 1347 йилгача у Византия таркибига кирган, кейинчалик унинг айрим қисмлари болгар ва серб заминдорлари қўл остида бўлган. 1389 йилдан Албанияни Усмонлилар империяси забт эта бошлади.

1908 йил ноябрда Султон Абдул-Ҳамид II ағдарилгандан сўнг Битолада биринчи миллий конгресс бўлиб ўтди. 1910 йилда Албаниянинг шимолида қўзғолон бошланди. Кейинги йили Албания учун автономия олиш учун янги қўзғолон бошланди. 1912 йил баҳорида халқ қўзғолони бўлиб, исёнчилар Скопе, Дибра, Элбасан, Перметини эгаллаб олишди. 23 августда сулҳ эълон қилинди; албан халқига маълум мухторият берилди, аммо маъмурий автономия ҳеч қачон таъминланмади.

1912 йил октябрда Биринчи Болқон уруши бошланди. 28 ноябр куни Влоре шаҳрида аҳолининг турли қатламлари вакилларининг конгресси Албанияни мустақил давлат деб эълон қилди ва биринчи муваққат ҳукуматни тузди. Муваққат ҳукуматга И. Камолбей бошчилик қилди. Аслида эса Албания бошқа давлатларга қарам бўлиб қолди.

1912-1913 йилларда Австрия-Венгрия, Буюк Британия, Германия, Италия, Россия ва Франция дастлаб автономияни, сўнгра Албаниянинг Туркиядан мустақиллигини тан олишди.

Албаниянинг биринчи парламенти 1920 йилда мамлакат мустақиллиги ва унинг бўлинишига қарши кураш пайтида, Греция, Италия ва Югославия ўртасида Париж тинчлигида ташкил этилган.

1924 йил июнидаги халқ қўзғолони Аҳмад Зогу тўдасини ағдариб ташлади. Аммо 1924 йил декабрда у ажнабий империалистлар ёрдамида яна ҳокимиятни эгаллаб, ўзини аввалига республика президенти, 1928 йил эса қирол деб эълон қилди. Унинг даврида Албания амалда Италия мустамлакасига айланди.

Иккинчи жаҳон уруши

1939 йилда фашистлар Италияси, 1943–44 йилларда эса немис фашистлари Албанияни босиб олди. Қаршилик ҳаракатига коммунистик тарафдор кучлар раҳбарлик қилдилар. 1941 йил ноябрда озодлик курашига раҳбарлик қилиши керак бўлган CПАнинг ягона тузилиши яратилди. 1942 йил сентябрда Болшая Пезада оккупацияга қарши бўлган илғор кучларнинг конгресси бўлиб ўтди. Умумий миллий озодлик кенгаши тузилди, у озодлик ҳаракатига раҳбарлик қилиши керак эди. У Миллий озодлик фронтининг бошқарув органига айланди. 1943 йил июлда Миллий озодлик фронти Бош кенгаши Миллий озодлик армиясининг Бош штабини ташкил этишга қарор қилди. 1944 йил май ойида 1-антифашистик миллий озодлик конгрессида антифашистик миллий озодлик қўмитаси тузилди, унга вақтинчалик ҳукуматнинг вазифалари топширилди. Албания 1944 йил 28 ноябрда фашист босқинчиларидан озод этилди. 1944 йилда умумий сайлов ҳуқуқи жорий этилди.

Социалистик Албания

1945 йилда парламент сайловлари бўлиб ўтди, унда коммунистлар бошчилигидаги Демократик фронт 97,7% овоз олди (бошқа сиёсий кучлар сайловларда қатнашмади). Аста-секин ҳокимият унинг қўлида сиёсий рақиблари билан шафқатсиз муносабатда бўлган Энвер Хожа томонидан тўпланди. Албания Меҳнат партиясининг монопол қоидаси (АПТ, 1948 йилгача - Албания Коммунистик партияси) ўрнатилди. Сигурими сиёсий полицияси томонидан ўн минглаб албанлар қатағон қилинган.

1956 йилгача Албания Совет Иттифоқи билан Югославиядан фарқли ўлароқ муносабатларни давом эттирди, аммо КПСС 20-съездидан кейин сиёсий изоляция сиёсати қабул қилинди. Фақатгина ХХР ва Руминия билан алоқалар сақланиб қолди. 1968 йилда Чехословакиядаги Совет аралашувига қарши норозилик билдирган Албания Варшава Шартномасидан чиқиб кетди. Мамлакат урушга доимий тайёр ҳолда яшаган: ҳар бир оила ўзи учун бомбадан сақланадиган жой қуриши шарт эди. Соқол қўйишга, динларга қаттиқ тақиқ қўйилган эди. 1967 йилда Албания даҳрий давлат деб эълон қилинди.

1978 йилда Хитой Халқ Республикаси билан ҳамкорлик кескин камайтирилди.

1985 йилда Энвер Хожа вафотидан кейин АПТ ва НСРА нинг янги раҳбари Рамиз Алиа аста-секин иқтисодий ўзгартириш ва бошқа мамлакатлар билан муносабатларни кенгайтириш сиёсатини бошлади.

Замонавий Албания

1990-1992 йилларда Албанияда коммунистик режим қулади. Мамлакат кўп партиявийлик ва бозор иқтисодиётига ўтди. Албанияда ҳокимиятни навбатма-навбат Албания Социалистик партияси (асосан саноатлашган жанубий минтақалар вакиллари, етакчиси Эди Рама) ва Албания Демократик партияси (асосан мамлакат шимолида, етакчиси Сали Бериша) эгаллади. Мамлакатда собиқ раҳбар Рамиз Алияни қоралашга уриниш қилинган, аммо кўча тартибсизликлари натижасида у қамоқдан озод қилинган. 1997 йилда мамлакатда Албания молиявий пирамидаларининг банкротлиги сабабли қўзғолонлар бошланиб, кейинчалик армиядан фойдаланишга ва ҳукумат ўзгаришига олиб келди. \

2009 йил 1 апрелдан бошлаб Албания НАТО аъзоси ҳисобланади.

2009 йил 29 апрелда Албания ушбу ташкилотга аъзо бўлиш тўғрисида илтимос билан расмий равишда Европа Иттифоқига мурожаат қилди.

2010 йил 15 декабрда Европа Иттифоқи Албания фуқаролари учун визаларни бекор қилди.

Албанияда динга муносабат

Усмонлиларнинг Албанияга босқини унинг тарихида янги даврни бошлаб берди ва ушбу минтақанинг сиёсий ва маданий ҳаётида улкан ўзгаришларни амалга оширди. 1385 йилда Усмонлилар биринчи марта Албания қирғоғига этиб келишди. 1415 йилга келиб улар Албаниянинг жанубида ўзларининг гарнизонларини ташкил қилдилар ва 1431 йилда улар унинг ҳудудининг катта қисмини эгаллаб олдилар. Усмонлилар келиши билан ислом Албанияда христиан албанларнинг бошқа насроний Европа мамлакатларига (Италиядаги арберлар) оммавий равишда кўчиб кетиши натижасида иккинчи динга айланди. Шу билан бирга, мусулмон албанлар аста-секин Туркияга ва Усмонли империясининг Жазоир, Миср ва Ироқ каби бошқа қисмларига кўчиб ўтдилар.

Усмонлилар Албанияни тўртта санжоққа бўлишди. Маъмурлар Албания ерларида савдонинг ривожланишига кўмаклашишди ва минтақага Испаниядан христианлар томонидан қувғин қилинган яҳудий қочоқларининг катта қисмини жойлаштирганлар. Влора порти Усмонли империяси ва Ғарбий Европа ўртасидаги савдо-сотиқда муҳим рол ўйнаган.

Мусулмон сифатида баъзи албанияликлар Усмонли империясида муҳим сиёсий ва ҳарбий лавозимларга эришдилар ва Ислом оламига ўз ҳиссаларини қўшдилар. Буюк вазир лавозимини Албаниядан келган 20 дан ортиқ муҳожир эгаллаган, Копрулу Меҳмед Пошо ва Фозил Аҳмед Пошолар шулар жумласидандир. Яна бир албан Муҳаммад Али Пошо Мисрда ҳоким бўлиб, у ерда бир қатор муваффақиятли ислоҳотларини ўтказган, Арабистондаги ваҳҳобийлар қўзғолонини бостирган. Сўнгра унинг ўзи ҳам Усмонли империясига қарши исён кўтарди ва Мисрда 1953 йилгача бошқарган сулолага асос солди.

Аҳолини Ислом динига кириш жараёни аста-секин давом этди, фақат 17-асрда албанларнинг кўпчилик қисми мусулмон бўлди. Албания католиклари асосан XVII асрда, православ албанлари эса кейинги асрда Исломни қабул қилган.

1928 йилда ўзини қирол деб эълон қилган Албания давлатининг биринчи раҳбари, дини бўйича бектоши Аҳмет Зогу динларнинг давлатдан тенглиги, уларнинг "албанизация" йўналишини тутди. Хусусан, 1929 йилда Албания мусулмонларнинг қурултойида ибодатларда фақат албан тилидан фойдаланиш, масжидлар сонини қисқартириш, мадрасалар ўқув дастурларини бирлаштириш ва ҳ.к. Аслида, бу гап турклар секуляризациясининг юмшоқроқ версияси ҳақида эди. Кўп мусулмонлар, хусусан суннийлар буни қабул қила олмадилар. Айнан Аҳмет Зогу сиёсати туфайли кўп мусулмонлар Албанияни тарк этишга мажбур қилди.

Коммунистик даврда (1945-1992) Албаниядаги диний вазиятянада оғир аҳволга тушди. 1967 йил март ойида Албания ҳукумати мисли кўрилмаган қарор қабул қилди. Мамлакат расман "атеист давлат" деб эълон қилинди. Амалда, бу бутун мамлакат бўйлаб 2169 та масжид, черков ва оқимларнинг ёпилиши ёки йўқ қилиниши ёки маданият уйларига, кинотеатрларга ва бошқаларга айлантирилишини англатарди. Нафақат диний ваъзхонлик фаолияти, балки ҳаттоки ўзгача диний эътироф ҳам жиноий жавобгарликка айланди. Буни махфий полициянинг "сигурими" куну-тун текшириб турди. Рамазон ойи келса, корхона ва муассасалар ходимларининг ошхонага боришни тўхтатганлари "рўйхат"га олиналар кўрилар эди. Ёки ошхоналарда улар бундай овқатдан бош тортганларга мажбуран чўчқа гўшти егизиш буюрилган. Ва бу ҳолат чорак аср давомида сақланиб қолди.

Фақат 90-йилларнинг бошларида мамлакатда диний ҳаёт қайта тикланди ва диний эркинлик пайдо бўлди. Албаниянинг дин тўғрисидаги қонунчилиги бугунги кунда дунёдаги энг либерал қонунлардан биридир.

2011 йилда Албанияда биринчи ислом университети очилди.

Албания масжидлари

Тиранадаги жоме масжид

Тиранада жоме масжидини қуриш ғояси 1912 йилда Албания мустақилликка эришгандан кейин пайдо бўлган. 1991 йилда Албанияда коммунистик режим қулаганидан сўнг, Албания мусулмонлари янги масжид қуришни илтимос қилишди, чунки мавжуд масжидлар барча намозхонларга торлик қилар эди. 1992 йилда ўша пайтдаги президент Сали Бериша масжиднинг биринчи ғиштини қўйди. Бироқ, парламент спикери Питер Арбнори масжидни қуриш қарорига қарши чиққанидан кейин қурилиш тугалланмай қолган. Масжид қуриш қарори яна 2010 йилда Тирананинг ўша пайтдаги мэри Эди Рама томонидан қабул қилинган. 2015 йилда Туркия президенти Ражаб Тоййиб Эрдоған Албанияда бўлиб, масжиднинг очилиш маросимида иштирок этди.

Тиранадаги Кўнчилар масжиди

Масжид ҳунармандлар маҳалласида, кўнчилик учтахоналари ҳудудида, тахминан 17-асрда қурилган. Чақмоқ оқибатида масжид зарар кўрган, аммо Ресмя оиласининг молиявий кўмаги туфайли масжид қайта тикланган ва ҳозирда ҳам фаолият кўрсатмоқда. 1967 йилда масжид Албания Республикасининг миллий маданиятининг рамзи деб эълон қилинди. Коммунистик режим даврида Албания Вазирлар Кенгашининг раиси Энвер Хожа Албанияни "дунёдаги биринчи атеист давлат" деб эълон қилди, шундан сўнг масжид ёпилди ва бино кўнгилочар марказ сифатида ишлатилди. 1990 йилда масжид яна ўз ишини давом эттирди.

Эдҳем Бей масжиди

Эдҳем Бей масжиди - Албания пойтахти Тирананинг марказида жойлашган масжид. Қурилишни 1789 йилда Молла Бей бошлаган ва 1823 йилда Сулаймон Пошшонинг эвараси бўлган Нахчи Эдҳем Бей томонидан тугатилган. Албаниядаги коммунистик режим даврида масжид ёпиқ эди.  1991 йил 18 январда ўн минг киши қатнашган норозилик намойишида, коммунистик ҳокимиятнинг қаршиликларига қарамай, масжид қайта очилди. Бу Албанияда коммунизм қулашининг бошланиши эди.

Ёқуб Умар тайёрлади