Қозоғистон мусулмонлари диний бошқармаси бузғунчи ҳаракатларга қарши курашиш учун энг хавфсиз ва олижаноб усулни танлади - асосий қурол ақл ва далилнинг кучи бўлган ақида ҳақида илмий баҳс. Нотўғри оқимлар билан ахборот қарама-қаршилигидаги бурилиш нуқтасига айланган ушбу мунозарада, Аҳли сунна вал-жамоанинг асосини ташкил этган солиҳ олимларнинг эътиқоди нима эди ва асрдан-асрга солиҳ олимлар томонидан узатиладиган ушбу ақиданинг меросхўри ким?
Ушбу мунозаранинг жуда катта вақтни олишини инобатга олган ҳолда қисмларга ажратиб эътиборингизга ҳавола этишни ният қилдик. Бундан хулоса чиқариш ҳар кимнинг ўзига ҳавола...
Ўктам Заурбeков: - Баъзилар сиздан айрим сўзларни келтиришади. Мен буни шахсан сиздан эшитишни ва Қуръон ва Суннатни далил қилиб келтирган ҳолда ушбу масалаларни ўзаро ҳал қилишни хоҳладим. Биз бу масалаларда Қуръон ва Суннатга амал қилганимиздан ташқари, бу борада ўз фикрларимизни билдирмоқчиман. Маълумки, Аллоҳ таоло дейди: "...Улар (Сиз билан талашиб-тортишадиган кимсалар) билан энг гўзал йўлда мужодала-мунозара қилинг!..." (Наҳл, 125). Ва ҳақиқатни билиш нияти билан билим билан баҳслашиш керак. Имом Шофеий айтганидек: "Мен кўплаб олимларнинг мунозараларида ғалаба қозондим, аммо жоҳилга (нодонларга) ютқаздим". Жоҳил киши ҳақиқатни билиб, уни қабул қилмайди. Бизнинг вазифамиз Ҳақиқатга бўйсунишдир. Менинг таклифим қуйидагича: биринчидан, ақидангиз, қоидаларингиз ва қайси йўлдан боришингизни тасвирлаб беринг.
Турли хил сўзлар келганлиги сабабли, масалан, "Ашъарийлар шундай дейишади ва мотурудийлар шундай қилишади ..." десам, баъзи биродарлар менга: "Ерсин бундай демайди", дейишади. Мен уларга жавоб бераман: "Мен Ерсин шундай дейди, демайман. Мен бу сўзлар ашъарийлар ва мотуридийларнинг китобларида борлигини биламан, лекин бу сўзларни унга тааллуқли демайман". Билмаганим учун, мен сиз бундай сўзларни деганингизни айтмаяпман ва мен сизнинг ўзингиздан шу нарсани эшитишни хоҳлайман. Шундан сўнг, мен ўзимнинг Аҳли сунна вал-жамоанинг ақидамни изоҳлайман. Агар мунозарали масалалар юзага келса, уларни Қуръон ва Суннат ёрдамида ҳал қиламиз.
Ерсин Амире: - Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло ушбу учрашувни фойдали қилсин. Сиз айтганингиздек, шубҳасиз, Аллоҳ таоло Қуръонда: "...Улар (Сиз билан талашиб-тортишадиган кимсалар) билан энг гўзал йўлда мужодала-мунозара қилинг!..." Бу бир-биримизга ва шунга ўхшаш нарсаларга нафрат уруғини сепишни англатмайди, чунки барчамиз Ислом соясидамиз. Мен айтмоқчи бўлган биринчи нарса, сиз айтиб ўтганингиздек, Аллоҳ Қуръонда шундай дейди: “...Бирор нарса ҳақида тортишиб қолсангиз, агар Аллоҳ ва охират кунига иймон келтирган бўлсангиз, уни Аллоҳга ва Пайғамбарга қайтаринг ..." (Нисо, 59) “Аллоҳга ва Унинг Расулига қайтиш" бу Пайғамбаримиз суннати ва Қуръонни бизга етказган буюк уламоларга қайтишни англатади, яъни бу уламолар бизга нимани тушунтирганларини аниқ тушунишдир.
Яъни, мен бирон бир масалага ўзбошимчалик билан мурожаат қилмайман, оятлардан далилларни ўзимнинг фикримга мослаб келтирмайман. Мен уламолар бизга қандай тушунтирган бўлса, шундай тушунаман. Агар сиз ушбу уламоларни Аҳли суннанинг буюк уламолари сифатида тан олсангиз, бу яхши, лекин агар сиз уларни тан олмасангиз, мен уларни Аҳли сунна имомлари деб биламан ва Аллоҳ субҳанаҳу ва таолодан мени уларнинг ёнида тирилтиришини сўрайман. Ушбу олимлар қуйидагилардир: буюк имом Абу Ҳанифа, Имом Таҳовий, Имом Байҳақий, Имом ибн Ҳиббон ва Имом Қуртубий. Агар биз тафсирдан гаплашсак, Ибн Касир, Ибн Ҳажар, Имом Нававий раҳимаҳумуллоҳлар, улар ҳам Аҳли Сунна имомлари. Ушбу уламолар бизга Қуръон ва Суннатни бизга етказишганидек, улар бизга тўғри тушунчаларини ҳам олиб келишганига ишонаман. Шунинг учун мен бирон нарсага гапирсам, уларнинг фикрлари ва қарашларига риоя қиламан.
Мен ўзим ҳеч нарса демайман ва бу ерда Имом Мотуридий ёки Имом Ашъарий фикрларини ҳам айтмайман. Ушбу имомлар ҳақида турли хил фикрлар билдирилмоқда, масалан сиз уларнинг асосий эътиқоди Аҳли суннага зид деб айтасиз. Бундай ҳолда, мен Имом Мотуридийга ёки Имом Ашъарийга мурожаат қилмайман, ақида таълимотига асос солган бошқа муҳаддис ва муфассир олимлар бор ва биз ушбу олимларнинг китобларидан Аҳли сунна вал жамоанинг ақидасини ўрганамиз. Ҳозир биз куфр, иймон ва қадар масалалари эмас, балки Аллоҳ таолонинг исмлари ва сифатлари ҳақида тўхталамиз. Ушбу масала бўйича бизнинг Пайғамбаримиз ўз ҳадиси шарифларида айтганларидек ва биз бу аҳли сунна эътиқодидир деб қатъий ишонамиз. Аввалроқ, Аллоҳ осмонда экан, деган савол кўтарилганди. Бу ҳақда ҳадисда: "Аввал фақат Аллоҳ бор эди ва Ундан бошқа ҳеч нарса йўқ эди ...", дейилади. Ҳадиснинг давомида: «و كان عرشه على الماء» - "... Ва Унинг Арши сув устида эди" дейилган. Имом Байҳақий бу ҳадисни қуйидагича шарҳлайди: "Аввалига фақат Аллоҳ бор эди ва Ундан ўзга нарса йўқ эди. Сўнгра сувни яратди ва Аршини унинг тепасида яратди." Бу эрда "вав" ҳарфи "واو - المعية" - "вов-маъия" эмас ("бирга" маъносида келиб чиқадиган боғлама, "ва" дегани эмас), яъни, “Аллоҳ бор эди, Ундан ва Унинг тахтидан бошқа ҳеч нарса йўқ эди”, дегани эмас.
Арш (яратилган) маҳлуқдир ва биз Аршнинг яратилганлигига ишонамиз ва яратилган ҳар бир нарсанинг ўз бошланиши бор, лекин Аллоҳнинг ибтидоси йўқ. Аллоҳ аввалдан бор эди ва Ундан бошқа ҳеч нарса йўқ эди - бу бизнинг ақидамиз. Аҳлу-суннанинг буюк имоми - Абу Жаъфар ат-Таҳовий ўзининг “Баён ақида” матнида ("Аҳли Сунна вал Жамоанинг ақидасини тушунтириш") шундай дейди: "Аллоҳ Субҳанаҳу ва Таоло" ҳар доим Унинг фазилатлари билан дунё яратилишидан олдин ҳам мавжуд бўлган (дунёнинг яратилиши ("дунё" сўзининг маъноси Аллоҳдан ташқари бошқа борлиқни ўз ичига олади) ҳам Аллоҳга янги фазилатларни қўшмади. "Бу ҳақда буюк имом Абу Ҳанифа ўзининг "Фиқҳул Акбар" китобида тез-тез такрорлайди.
Аллоҳ маконсиз, вақтсиз, йўналишсиз, Аршсиз мавжуд эди ва бу махлуқотлар яратилгандан кейин Унга янги фазилатлар қўшилмади. Аллоҳ ҳар доим, макон ва вақтдан қатъий назар, шундай бўлиб келган, ва у ҳар қандай ўзгаришлардан покдир. Буни имом Абу Жаъфар Таҳовий таъкидлаган ақида. Энди Қуръон оятлари ва ҳадислари нима бўлади? Баъзилар: "Ахир Аллоҳ Аршга кўтарилганини айтганми?" Бу борада яна бир савол туғилади. Биринчидан, келинг, "қўл, оёқ ва юз" масаласини кўриб чиқамиз, фазо масаласи ҳам шу қаторда ўрганилади.
Шундай қилиб, "қўл, оёқ ва юз" ҳақидаги бизнинг ақидамиз қуйидагича: аввало биз Қуръон оятига суянамиз: "У сенга китобни туширган зотдир. Унда муҳкам оятлар ҳам бор ва улар китобнинг аслидир ва муташобиҳ (оят)лар ҳам бор...” (Оли Имрон, 7).
"Китоблар онаси" қўлланмада келтирилган "асосий қисм" деган маънони англатади. Араб тилида "умм" ("она") сўзи бош, асосий нарсани изоҳлайди. Масалан, Маккани "Умму ал-Қуро" ("Қишлоқлар онаси") деб ҳам аташади. Бундан ташқари, оят: "... ва муташобиҳ (оят)лар ҳам бор...". Қўл, оёқ ва юз айтилган бу оятлар муташобиҳот (ноаниқ маънога эга) оятларидир. Ушбу оятларни Имом Бағавий, Имом Нававий, Имом ибн Ҳажар ал-Асқалоний, Имом Қуртубий ва бошқалар муташобиҳотлар деганлар.
Уларга эргашиб, биз ҳам бу оятларни "муташобиҳот" деб атаймиз. "... Қалбларида ҳидоятдан оғиш борлар фитна мақсадида ва уни таъвил қилиш мақсадида ундан муташобиҳ бўлганига эргашади". "Таъвил" "таржима", яъни "тафсир" деган маънони англатади. «Таъвил» нинг таърифи « صرف لفظ عن معناه الظاهر», яъни «сўзни тўғридан-тўғри маъносидан чалғитиш» деган таъриф кейинчалик кейинги олимларда пайдо бўлди. Қуръонда эслатиб ўтилган таъвил сўзи "талқин қилиш", яъни тафсир деган маънони англатади.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг дуолари ҳам бор: " علمه التأويل " ("Унинг таъбирини ўргатинг..."). Оятнинг давомида этади: “...Унинг таъвилини Аллоҳдан бошқа ҳеч ким билмас. Илмда собит бўлганлар эса, унга иймон келтирдик, барчаси Раббимиз ҳузуридандир, дерлар...” Ҳамма нарса (Қуръонда аниқ ва равшан) бизнинг Раббимиз томонидан берилган. Шундай қилиб, Аллоҳ Қуръонда таъкидлаганидек, муташобиҳот ва муҳкамот оятлари мавжуд.
Аллоҳнинг сифатларига нисбатан муҳкамот оятлари - Аллоҳ Субҳанаҳу ва Таолога ўхшаш ҳеч ким йўқлигини айтадиган оятлар ва олимлар ушбу оятларнинг муҳкамотлар эканлиги, ушбу оятларнинг маъноларида ихтилоф йўқлиги ва бу ҳақиқат эканлигини бир овоздан таъкидлайдиган аниқ маънога эга оятлардир. Масалан, " ليس كمثله شيء" "Унга ўхшаш ҳеч ким йўқ ва ҳеч нарса йўқ." " فلا تضربوا لله الأمثال" "Аллоҳга бирон бир ўхшашлик берманг (Уни бирон бир яратган нарсаси билан тенглаштирманг.) Ёки:" هل تعلم له سميا"" Сиз унинг исмини биласизми (ёки унга ўхшашини)? ".
Ушбу оят тафсирида Ибн Аббос айтади: “هل تعلم له شبيها؟” ("Сиз унга ўхшаш кишини биласизми?"). Бу ерда истинкори (инкор қилиш) эмас, балки истифсари (тушунтиришни талаб қиладиган), яъни Аллоҳга ўхшаш ҳеч нарса йўқ ва ҳеч ким йўқ. " و لم يكن له كفوا احد" "Ва Унга тенг келадиган ҳеч ким йўқ." Бу оятлар - муҳкамотлар ва улар "китобларнинг оналари" ("уммул-китоб") бўлганлиги сабабли, биз авваламбор муҳкамот оятларини етакчилик учун қабул қиламиз ва уларни бизнинг акидамизнинг асосий таркибий қисми сифатида тасдиқлаймиз.
Бизнинг биринчи тасдиқимиз: Аллоҳ ҳеч нарса ёки ҳеч кимга ўхшамайди. Хўш, бу нимани англатади? Аҳли Сунна имомлари айтганидек, бу "Аллоҳ жисм эмас (ва тана эмас) ва арод эмас (бахтсиз ҳодисалар, ҳодисалар)". Бу ерда савол туғилиши мумкин: "буни ким айтди?", "Бу фикр қаердан келди?" Жавоб: Улуғ имом Абу Ҳанифа (رحمه الله) ўзининг "Фиқҳул Акбар" китобида шундай деган:
«وهو شىءٌ لا كالأشياءِ، ومعنى الشىءِ إثباتُهُ بلا جسمٍ ولا جوهرٍ ولا عَرَضٍ، ولا حدَّ لهُ، ولا ضدَّ لهُ، ولا ندَّ له، ولا مِثلَ لهُ»
"У бошқаларга (ўз махлуқотлари) ўхшамайди. У ҳеч қандай жасадга эга эмас, моддий ва тасодифий эмас. Унинг чети ҳам, муқобили ҳам, унга тенгдоши ҳам ва ўхшаши ҳам йўқ».
Биз Аллоҳга жисм шаклини бермасдан қабул қилишимиз керак: "жисм" сўзи олимларнинг таърифига кўра узунлик, кенглик, баландлик, масофа, яъни танага хос бўлган нарсадир. Бутун дунё маълум бир танадан иборат ва арод (ҳодисалар)дан иборат. "Араз" ("ҳодиса") нима ўзи? Буларнинг барчаси танада акс эттирилган сифатлардир. Масалан, инсонда севги, нафрат, ҳасад каби туйғулар, лекин улар "жисм", яъни моддий нарсалар тоифасига кирмайди.
Дунё бу икки нарсадан иборатдир, масалан, тоғлар, тош, инсон умумий хусусиятга эга – бу тана, ва инсоннинг ранги ёки ҳис-туйғулари каби ҳамма нарса - бу арод (ҳодисалар). Биз айтамизки, Аллоҳ ҳеч кимга ўхшамайди ва ҳеч нимага ўхшамайди, демак У бу дунёга ўхшамайди, ва дунё юқорида айтиб ўтганимиздек икки нарсадан иборатдир. Шунинг учун Аллоҳ тана ёки арод эмас: буни кейин келган одам эмас, имом Абу Ҳанифа (رحمه الله) ўзининг "Фикҳул Акбар" китобида айтади.
Бизнинг ақидамизнинг асоси – Аллоҳ ҳар доим мавжуд бўлган ва Ундан бошқа ҳеч нарса бўлмаган, У ҳеч қандай ўзгаришларга дуч келмаган ва У тана ҳам, араз ҳам эмас. Буюк имом Абу Ҳанифа (رحمه الله) ўзининг "Фикҳул Акбар" китобида бизга Аллоҳ тана эмас ва у танага хос бўлган масалан, масофа, юқорида, пастда, ўнгда ёки чапда бўлиши каби жисмга хос хусусиятдан покдир, деган ақидани мустаҳкамлаган.
Масалан, менинг ўнг ва чап томоним бор ва ҳоказо. Аллоҳ Субҳанаҳу ва таоло танага хос бўлган фазилатлардан (лавазимул-жисмия) покдир. Биз буни имомнинг қайси сўзларидан тушунамиз? Имом ас-Суютий (رحمه الله) "Табйизу ас-саҳифа фи манақиб имом Абу Ҳанифа" китобида 4 ёки 5 саҳобани кўрганлар орасида Имом Абу Ҳанифани (رحمه الله) рўйхатига киритган. Ва у саҳобалардан билим олмаганини ривоят қилади, лекин уларни кўрган ва бу жуда мумкин, чунки Абу Ҳанифа (رحمه الله) ҳижрий 80 йилда туғилган.
Имом Абу Ҳанифа (رحمه الله) ўзининг “Фикҳул Акбар” китобида шундай дейди: “Банданинг Аллоҳга яқинлиги ёки Аллоҳдан узоқлиги масофани англатмайди, балки гуноҳкорнинг Аллоҳдан узоқлигини англатади; Аллоҳнинг солиҳ бандаси Унга яқиндир”. Шунингдек, "Фикҳул Акбар"да шундай дейилган: "Жаннатдаги мўминлар Аллоҳни ўз кўзлари билан кўрадилар, аммо улар билан Аллоҳ ўртасида ҳеч қандай масофа бўлмайди, чунки Аллоҳ тана эмас ва масофа фақат икки тана ўртасида бўлади". Шундай қилиб, "Аллоҳ ҳеч нарса ва ҳеч кимга ўхшаши йўқ" оятидан биз Аллоҳ тана эмаслигини тушунамиз.
Бундай баён оят маъносини бузиб кўрсатмайди, аксинча оятни тафсир қилади. Агар Аллоҳ ҳеч нарса ва ҳеч кимга ўхшамаса, у дунёга ўхшамайди, дунё эса тана ва ароз (ҳодисалар)дир. Агар биз муҳкамот оятларини асос қилиб олсак, Аллоҳ тана эмаслигини ва У танадаги хусусиятлардан пок эканлигини тасдиқласак, у ҳолда оятлардан - уларнинг тўғридан-тўғри маъносида улар бирон-бир томонни, жойни ёки оёқ ва юз ишора қилинишини англатадиган танага хос сифатларни – биз муҳкамот оятларига зид бўлмаган маъноларни чиқарамиз.
Олдинроқ сиз бирон бир нарса конституция асосларига зид бўлмаслиги кераклиги ва у қўлланма сифатида қабул қилиш кераклигини мисол келтирдингиз. Худди шунингдек, Қуръонда "Аллоҳ ҳеч нарса ва ҳеч ким каби эмас" каби муҳкамотлар қўланма қилиб олинади. Сўнгра "қўл, оёқ ва юз" деган ёки Аллоҳга бирон бир томонни англатадиган жой бўлса, оятлар ва ҳадисларни асосий оятларга зид бўлмаган маъноларда олишимиз керак.
Шунинг учун, "қўл", "оёқ" ва "юз" сўзлари келганда ва Қуръонда Аллоҳнинг мисоли "йад" ("қўл") сўзи билан берилганида, биз уни тўғридан-тўғри (зоҳиран) эмас, луғавий ва ҳақиқий Аллоҳ таоло белгиси сифатида тушунамиз. Луғавий маънода "қўл", "оёқ" ва "юз" сўзлари тананинг маълум бир қисмини англатади. Масалан, "қўл" сўзи айтилса, сиз дарҳол аниқ бир тушунчага эга бўласиз, гап бу ерда шакл ҳақида эмас, чунки бу сўз асосий маънога эга: агар сизга "қўл" дейишса, сиз уни оёқ ёки кўз каби тушунмайсиз, яъни , сиз сўзнинг маъноси ҳақида тасаввурга эгасиз.
Ушбу сўзлар жисмоний маънони англатади. Аллоҳга жисмоний кўриниш бериш "Аллоҳ ҳеч нарса ва ҳеч кимга ўхшаш эмас" деган оятга мутлақо зиддир. Биз Унга тананинг бирон бир қисмини боғламаймиз ва бу оятларни тўғридан-тўғри маъносида қабул қилмаймиз ва ушбу оятларга нисбатан аниқ бир маънони тасдиқламаймиз. "Умумлашган маъно" ("ал-маънаул-ижмали") каби нарса бор - биз бу маънони оламиз. Аммо "йад" ("қўл"), "важҳ" ("юз"), "айн" ("кўз") сўзларига келсак, биз уларни "зоҳирий" ёки "ҳақиқий" маъносида эмас, чунки бу тананинг қисмларини англатади ва биз уларнинг маъносини Аллоҳга қолдирамиз ҳамда Аллоҳнинг белгиси деб тушунамиз.
Шундай қилиб, тана қисмлари эсланган оятларда биз бу ҳақиқий қўллар, оёқлар эканлигини тушунмаймиз ва уларнинг маъноси фақат Аллоҳга маълум. Биз Аллоҳга, Унинг китобига ва Аллоҳдан келган нарсаларга ишонганмиз. Имом ибн Қудом ал-Мақдисий (رحمه الله) айтганларидек: "Сенга нотаниш нарсага ишонишинг жоиздир". Бунинг маъносини билишимиз шарт эмас, Аллоҳ бизга иймон келтиришни буюрган ва биз ҳам ишонганмиз.
Бунинг маъносини билмаган ҳолда ишониш мумкин, чунки Аллоҳ Қуръонда: “الذين يؤمنون بالغيب” – “Ғайбга ишонганлар” деган. Ушбу сифатларнинг маъноси биз учун ғайб бўлиб қолади ва биз ғайбга ишонамиз. Ҳаммаси шу. Қисқаси, бу бизнинг эътиқодимиз, Аҳли сунна вал-Жамоанинг акидаси деб биламиз. Ва кейин мен Имом Абу Ҳанифа ва Имом Абу Жафар ат-Таҳовий (رحمهما الله) далилларини келтирдим. Бу Аҳли сунна вал-Жамоанинг акидасидир.
(Давоми бор).
Ёқуб Умар таржимаси
